Dick Kalkman

We schrijven twee maanden na de verkiezingen voor de tweedekamer. De PvdA staat op 7 zetels in de IPSOS peiling. De SPD, Grüne en Piratenpartei lijden een nederlaag in Nordrhein-Westfalen. Labour publiceert in de UK haar Manifesto. De weinige operationeel beschikbare PvdA-kamerleden doen wat ze kunnen. Verspreid over het land praten kleine groepen PvdA-leden over wat er gebeurd is en over hoe een mogelijke toekomst eruit ziet. Dit is het zesde artikel in de reeks over de toekomst van de PvdA en gaat over nieuwe uitdagingen voor de sociaaldemocratie.

Sociaaldemocratie

De sociaaldemocratie is klaar met haar werk en heeft zichzelf overleefd. De sociaaldemocratie faalt wereldwijd. De samenleving is af: Er is een 8-urige werkwerk, voldoende eten, AOW, sociale voorzieningen, zorg, pensioen en sociale woningen. De grote volkspartijen hebben hun tijd gehad. Andere politieke partijen hebben de rol van de PvdA overgenomen. De voetval voor het neoliberalisme, de Derde Weg, het sociaalliberalisme, dit alles heeft van de PvdA een richtingloze en overbodige middenpartij gemaakt. De structurele electorale neergang van de PvdA en van de gehele sociaaldemocratie spreekt voor zich. Tijd om de PvdA op te heffen en/of te fuseren met GroenLinks.

Het voorgaande is een bloemlezing van enige veelgehoorde stellingen. De realiteit is echter dat de maatschappelijke uitdagingen voor de sociaaldemocratie zich ophopen. Ophopen, niet in de laatste plaats doordat de sociaaldemocratie al decennia met zichzelf in de knoop zit. De maatschappij staat niet stil en nieuwe uitdagingen dienen zich aan. Oude verworvenheden worden de burger weer afgenomen. Herkennen, analyseren, benoemen, of och en wee roepen is niet voldoende. Genoeg uitdagingen en hernieuwde inspiratie om gefocust de strijd weer op te pakken.

Uitdagingen

Wat zijn nieuwe uitdagingen voor de sociaaldemocratie? Let wel, uitdagingen en niet een strategie, want dat is echt wat anders. De grootste uitdaging voor verwarde en angstige sociaaldemocraten is misschien wel het weer hervinden van die inspireerde socialistische maatschappijvisie, die stip op de horizon, of dat gevraagde ”grote verhaal” als de volgende stap in het Van Waarde traject. Menselijk inspirerend èn electoraal inspirerend.

Die hoogstnoodzakelijke en cruciale visie is echter instrumenteel aan het concreet bewerkstelligen van oplossingen voor menselijke en maatschappelijke problemen. In dat het bewerkstelligen van concrete maatschappelijke oplossingen of resultaten zit de tweede grote uitdaging voor de sociaaldemocratie. Een beeld van onbetrouwbaarheid, van weinig prominente resultaten op actuele maatschappelijke thema’s en in de praktijk de afbouw van eerdere sociale verworvenheden geeft helaas niet echt vertrouwen en steun.

Niet in de laatste plaats dienen de uitdagingen voor de organisaties benoemd te worden. Organisaties in de zin van de sociaaldemocratische partijen, de ondersteunende en aanpalende organisaties. Neergang, inkrimping, doelloosheid, verwarring, angst en spanningen hakken er behoorlijk in. Er liggen vele kansen voor die organisaties, maar dat verdient echt een separaat artikel.

De noodzaak van visie en heldere maatschappelijke doelen zijn in de vorige artikelen al benoemd. Laten we daarom niet uitputtend enige voorbeelden geven van veel genoemde en relatief nieuwe maatschappelijke uitdagingen. Maatschappelijke uitdagingen die de beginselen van de sociaaldemocratie raken. Uitdagingen waar zowel voor het “grote verhaal” over nagedacht kan worden als waar voor de directe resultaten concreet aan gewerkt kan worden. Denkers en doeners, voor ieder wat wils om samen te werken aan een socialistische maatschappij. Er aan werken zowel landelijk als lokaal, hetgeen sociaaldemocraten in veel posities kansen geeft om het verschil te maken.

De klassieke uitdagingen

Ter oriëntatie toch even snel een stapje terug. Heel kort samengevat zijn de wat meer klassieke doelen van de sociaaldemocratie: Goed werk, sociale zekerheid, goede zorg, collectiviteit, inclusiviteit en rechtvaardigheid, vrijheid, gelijkheid en gelijkberechtiging, democratisering van de samenleving en de productiemiddelen, internationale solidariteit, vrije toegang tot scholing en kennis, een duurzame maatschappij, vrede en veiligheid, mensenrechten en meest fundamenteel de emancipatie van achtergestelden.

Deze doelen zijn door veel en een lange strijd gedeeltelijk bereikt, maar verre van klaar. Doelen en verworvenheden staan nationaal en internationaal zwaar onder druk en hebben helaas weinig van hun actualiteit verloren. Ook dat verdient echter een separaat artikel. Rijp en groen door elkaar, over naar een bloemlezing over de nieuwere uitdagingen van de sociaaldemocratie.

Tweedeling

Een van de meest fundamentele uitdagingen is het voor onze ogen ontstaan van nieuwe onderklassen. Nieuwe tegenstellingen ontstaan. Posities verschuiven. Het groeien van nieuwe of andere onderklassen wordt ook wel aangeduid als de toenemende tweedeling. De sociale ongelijkheid neemt weer toe. Er ontstaat een onderklasse bestaande uit o.a. werkende armen, uitkeringsgerechtigden, al dan niet gedwongen zzp-ers, chronisch zieken, ouderen en migranten. Mensen van of in de onderklasse hebben minder kansen, minder inkomen, meer ziekte, minder maatschappelijke kansen, lezen niet of anders, volgen andere vaak lagere opleidingen,hebben schulden, enz, enz. Inderdaad, ergens heel goed te vergelijken met situaties een eeuw geleden. Ik verwijs als inleiding graag naar een SCP en WRR rapport hierover, maar ga vooral eens praten met de mensen die het overkomt.

Verzorgingsstaat

De tweede uitdaging is het keren van de afbraak van onze verzorgingsstaat. Sociale zekerheden, als inkomen en zorg zijn en worden in een hoog tempo afgebroken. Ook onze ideologisch ontankerde PvdA heeft zich laten meeslepen in het marktdenken van het neo-liberalisme. Het solidariteits- en wederkerigheidsdenken werden ingewisseld voor een meer financieel – technocratisch gericht marktdenken. De burger werd ontdaan van zijn primaat en neergezet als een te dure klant van de overheid. Een breuk met de sociale richting die armlastige landen (grapje) als Zwitserland en de Scandinavische landen beter bleven volgen.

Privatiseringen en de recente, abrupt uitgevoerde, decentralisaties leidden tot een eindeloze reeks van excessen. Onderwijl bleef een belangrijk deel van de bevolking aan de kant staan en namen de verschillen toe. Solidariteit – en wederkerigheid maakten geleidelijk plaats voor meer repressie, segregatie, marginalisering, verdachtmakingen, uitsluiting en angst in een parallelle samenleving.

Wonen

Een van de belangrijkste verworvenheden van de sociaaldemocratie was goed wonen. Woningbouwverenigingen werden opgericht om de gewone man een goede woning te kunnen bieden. Zelfs sanitaire voorzieningen maakten daar deel van uit.

Het grondrecht “goed wonen voor iedereen” is de afgelopen jaren succesvol afgebroken. Privatisering, foute regulering, grond- en vastgoedspeculatie, flexibilisering van het huren, enz, stonden garant voor een slechte woningmarkt. Vergelijk de prijzen van woningen met de landen direct om ons heen en zie de belachelijke prijsopdrijving in Nederland. Zie de tekorten aan betaalbare woningen in bepaalde segmenten.

Overbevolking

Hier kunnen we kort over zijn. Dank zij vele oorzaken en niet in de laatste plaats door massa voedselproductie en betere medisch zorg hebben we te maken met een mondiale bevolkingsexplosie. Kinderen als oudedagsvoorziening in onzekere tijden. Kinderen als cultureel-religieuze plicht. Kinderen door gebrek aan emancipatie en slechte voorlichting. Deze steeds maar groeiende bevolking belast onze planeet verder en verder. Uiteraard kent dat als altijd haar grenzen en zullen instortende beschavingen, klimaatveranderingen, oorlog, honger en ziekten de bevolking weer decimeren. We leven momenteel weer in een periode van grote uitsterving en de mens is hier echt niet van vrijgesteld. Het is een uitdaging voor de sociaaldemocratie om voor de overbevolking een cultureel en economisch alternatief te bieden.

De verzwakte vakbonden

De vakbonden en de sociaaldemocratie zijn in hun emancipatiestreven altijd nauw verbonden geweest. De vakbonden spelen een belangrijke rol in de regulering van de arbeidsmarkt. Deze rol staat echter onder druk. Daar zijn meerdere interne en externe oorzaken voor. Een gedeelte van de oorzaken ligt bij de werkenden, een deel bij de werkgevers en een deel bij de politiek & overheden. Het gaat te ver om hier alle oorzaken te behandelen. De essentie is echter dat de arbeidsmarkt door gebrek aan juiste regulering meer en meer excessen kent en zal kennen.

De verhouding tussen kapitaal en arbeid (om de titel van een bekend werk van Henriette Roland Holst-van der Schalk maar eens te citeren) is actueler dan ooit. De bekende filosoof Thomas Piketty heeft met zijn “Capital in the Twenty-First Century” aangetoond dat de verhouding tussen, en spreiding van, kapitaal en arbeid steeds meer verstoord raakt. Het sociaaldemocratische streven naar goed werk en een goed inkomen voor iedereen staat steeds meer onder druk. Dit geeft een uitdaging die samen met de vakbeweging actief kan worden aangegaan en, ondanks de internationale complexiteit, gelukkig ook al enigszins wordt aangegaan.

De gevolgen van de toenemende globalisering

In het verlengde van het voorgaande kunnen de gevolgen van de toenemende globalisering genoemd worden. Dat zijn er vele. We zullen er enkele benoemen. Na de industriële revoluties heeft de wereld vele andere maatschappelijke revoluties gekend. Transport, communicatie, informatieverwerking en automatisering (robotisering) hebben andere markten geopend en andere verhoudingen geschapen. Zo is het nu vaak makkelijker en goedkoper om vanaf je luie stoel iets in China te bestellen dan om daarvoor naar een winkel te lopen.

Globalisering kent ongetwijfeld ook voordelen. Echter elke nieuwe maatschappelijke situatie schept nieuwe problemen De vele transporten zorgen voor verbranding van steeds schaarsere grondstoffen en veel milieuvervuiling. De bekende wedstrijd naar de bodem (race to the bottom): Bedrijven verplaatsen productie en ontwijken regulering en/of belastingen. Werknemers verliezen werk en inkomen. Minderheden en hun cultuur staan onder druk of worden verdreven. De verschillen in rijkdom nemen toe. Ziekten verspreiden zich over de gehele wereld. Conflicten krijgen meer en meer een mondiaal karakter. Vooral de grote landen profiteren.

Allemaal zaken waar oplossingen voor zijn. Oplossingen die echter een grote gemeenschappelijke politieke inspanning vereisen. Fundamenteel daarbij is ook het herkrijgen van de democratische controle over financiële markten, grote internationale bedrijven en banken. De democratisering van de productie en diensten. Controle over kapitaal, productiemiddelen en i.h.b. de financiële markten alsmede de steeds meer geprivatiseerde gewelds- en wapenindustrie.

Migratie

Migratie, en hierbij bedoel ik internationale migratie, ligt in het verlengde van vrede en veiligheid alsmede economische of beter gezegd menselijke uitzichtloosheid. Migratie en migratiegolven zijn van alle tijden en kennen historisch gezien vrij vaste, maar regionaal en economisch bepaalde, patronen in de interactie tussen de bewoners en de migranten. In goede economische en politieke tijden waren vreemdelingen, zonder crimineel gedrag of verleden en die in hun levensonderhoud kunnen voorzien, welkom. Vluchtelingen nemen daar een bijzondere positie bij in.

Mensenrechten en andere verdragen of akkoorden waren daarbij leidend. Echter, we moeten het niet mooier maken dan het in de praktijk was en is. De vluchtelingen die bij Zevenaar de dood in werden gestuurd zijn één van de zwarte bladzijden in onze geschiedenis. De recente Nederlandse schendingen van kinderrechten zijn een ander bewijs dat ook in ons land mensenrechten en het nakomen van internationale verdragen niet gegarandeerd zijn.

Problemen ontstaan als grote hoeveelheden migranten niet goed opgevangen en opgenomen kunnen worden. Druk op wonen, werk, inkomen, veiligheid. Culturele conflicten. Schending van rechten. Niet nakomen van internationale afspraken. In de praktijk falen Europese staten in dit opzicht. Migratie wordt zo een nieuw maatschappelijk thema en daarmede ook een politiek en electoraal thema. Een thema dat vooral beheerst wordt door rechts populistische partijen.
Ook in Nederland zijn wij niet in staat om voornoemde problemen te voorkomen. Dit in het bijzonder daar er een beperkt antwoord is op de problemen rond wonen, werk, inkomen, zorg en de reële of gepercipieerde veiligheid.

Commercieel en politiek misbruik van angst

Een van de trends in de samenleving is de exploitatie van angst. De invoering van de wereld openende televisie, het emanciperende internet, de filterende sociale media, informatie dendert 24 uur per dag ons leven in. Geweld, enge ziektes, vervuiling, misbruik, terrorisme alles wordt extreem uitvergroot en uit perspectief gehaald. Informatie richting consumenten wordt gepersonaliseerd om zo veel mogelijk aan de individuele consument te verdienen. Een soort individuele verzuiling in een nabije onzekere wereld. Veranderingen in de samenleving zoals de superdiversiteit geven verder onzekerheid. Op deze voedingsbodem van onzekerheid en verwrongen informatie is het populisme sterk in opkomst. Geslepen politici en bedrijven maken rijkelijk gebruik van deze maatschappelijke ontwikkelingen.

Vele wetenschappers zoals bijvoorbeeld Frank Furedi hebben daar onderzoek naar gedaan. Ook hier liggen er vele kansen voor de sociaaldemocratie om de samenleving beter vorm te geven. De vertrouwenscrisis in de democratie is hier direct mee verbonden Visie, cultureel leiderschap en de concrete aanpak van problemen geeft vertrouwen en is een van de wapens tegen populisme. Herdefiniëren, een betere democratie en burgerparticipatie, betere informatie, bestrijden van de tweedeling en achterstellingen, oplossingen genoeg.

Het bijzondere hierbij is dat er veel kansen en mogelijkheden liggen voor een lokale, regionale of landelijke aanpak. Oplossingen beginnen ook bij de voordeur. Er is zeer veel kennis en materiaal beschikbaar over hoe lokaal door burgers en politici, ook kleinschalig, het verschil gemaakt kan worden.

Werk en inkomen

Het is al eerder aan bod geweest. Goed werk, veilig werk, eerlijk betaald werk, eerlijk verdeeld werk. Falende regulering en falende politiek maakt excessen op de arbeidmarkt mogelijk. De voor de hand liggende oorzaken en oplossingen daarvoor zijn bekend, maar vereisen doorzettingskracht.

Fundamenteler zijn de zich wijzigende mondiale economische omstandigheden en de evoluerende automatisering of zo u wilt robotisering van de arbeid. Dit geeft ongekende kansen, maar ook ongekende problemen als er hier vanuit de sociaaldemocratie niet op gestuurd wordt. Er zijn minimaal twee fundamentele en samenhangende gevolgen van deze evoluerende automatisering: Ten eerste is er minder menselijke arbeid nodig voor de klassieke productie. Ten tweede verschuift het zwaartepunt van de productiekosten. Verschuift weer, want verschoof dat zwaartepunt de laatste decennia ten faveure van lage kosten productielanden, het gaat nu weer verschuiven. De loonkosten in de lage kosten productielanden stijgen terwijl de hoeveelheid arbeid benodigd voor de productie met hoge automatiseringsgraad daalt.

Herverdeling van productie en arbeid is weer actueel. Actueel door de zich wijzigende economische en bedrijfseconomische omstandigheden, vele excessen en achterstellingen alsmede de behoefte aan een betere regulering. Oplossingen zoals bijvoorbeeld de 32-urige werkweek en andere educatie bestaan, zijn onderzocht, onderbouwd en maken al lang deel uit van het beproefde instrumentarium van de sociaaldemocratie.

Het milieu

Met de industriële revolutie beginnen de milieuproblemen zich op te stapelen. Gelukkig zijn al veel problemen onderkend en benoemd. Het voorzien, voorkomen en opruimen van problemen blijft echter een fikse uitdaging. Bijvoorbeeld armoede, gebrek aan democratische controle over markten en productie, misbruik van macht door bedrijven, politiek opportunisme, corruptie en zelfverrijking, enz, zijn oorzaken voor voortdurende problemen.

De energietransitie

De energietransitie wordt vaak als een technologisch verhaal neergezet. De realiteit is echter dat het vooral een complex politiek proces is. Navigeren tussen commerciële onzin, technologische en maatschappelijke realiteit. Navigeren tussen de vele belangen die er liggen. Investeringsselectie en programmamanagement. Nakomen van internationale verdragen. Lange termijn politiek. Geen zaken die nou direct tot de politieke kerncompetenties gerekend worden. Bij uitstek echter een uitdaging voor de sociaaldemocratie om, in samenspraak met andere stromingen, middels een breed gedragen aanpak diverse van haar doelstellingen te realiseren.

De rechtsstaat met het herstel van de grondwet en de Trias Politica

Regelmatig worden we in Nederland opgeschrikt door incidenten rond het ministerie van Justitie of Veiligheid zoals het heden ten dage heet. Dit is echter het topje van de ijsberg. Onze rechtsstaat is ernstig in gevaar. Of het nu Amnesty International, de raad voor de rechtspraak, of Alex Brenninkmeijer (tegenwoordig bij de Europese Rekenkamer) is, de waarschuwingen zijn niet van de lucht.

Het evenwicht tussen de staatsmachten raakt verstoord. De politiek beweegt zich sterk op het terrein van de rechter. Wetten worden in Nederland amper aan de Grondwet getoetst. Een constitutioneel hof ontbreekt nog steeds. De Grondwet is een dode letter geworden. Daarnaast krijgen wij in Nederland met steeds meer z.g.n. symboolwetgeving te maken. Ook volgt na incidenten soms politiek ingegeven en opportunistische nieuwe regelgeving terwijl zaken al wettelijk afgedekt zijn. De machtsverhouding tussen burger en overheid is steeds meer verstoord geraakt en dient hersteld te worden.

De privatisering van en bezuiniging op Politie-taken als toezicht en handhaving heeft onbeheersbare vormen aangenomen en kent talloze incidenten. Het geweldsmonopolie van de overheid verwaterd. Internationale verdragen vinden maar moeilijk hun weg naar Nederlandse wetten en handhaving. Van een verdrag met België tot de verdragen over mensenrechten, de politieke waan van de dag regeert.

Democratie

Onze samenleving is sterk in beweging. Bijvoorbeeld meer pluriformiteit, nieuwe media en netwerken, nieuwe en vooral lokale (burger) initiatieven, beter opgeleide en geïnformeerde burgers, sterke ontwikkelingen rond burgerparticipatie en veel zorgelijke internationale ontwikkelingen. Onze democratische instituties moeten zich daar op aanpassen willen zij haar rol, legitimiteit, acceptatie en effectiviteit behouden. Interessant hierbij is om de ontwikkelingen rond de Europese Unie te volgen. De zware kritiek gaf een impuls aan de vorming en presentatie van vele ideeën voor verbetering die breder toepasbaar lijken.

Het plaatsen van activiteiten, door en voor de overheid, in amper of niet democratisch rechtstreeks controleerbare organen, is een punt van grote zorg. Deze organen of bedrijven dienen weer onder een meer directe en transparante democratische controle te worden gebracht. Ook onze lokale democratie dient zich, mede in het licht van haar nieuwe taken (o.a. t.g.v. de decentralisaties) en haar vaak meer rechtstreekse interactie met burgers, verder te ontwikkelen. Er liggen vele onderzoeken, modellen en voorstellen voor een betere democratische burgerparticipatie. Een mooie kans om zeker lokaal de relatie politiek – burger structureel te verbeteren.

Discriminatie

Discriminatie is indirect hiervoor al genoemd. Discriminatie naar leeftijd, afkomst, geslacht, geaardheid, etnische achtergrond, gezondheid, enz. Discriminatie is direct verbonden met het populisme van de angst, de heersende moraliteit en de onzekerheid in de samenleving. Het is goed om dit expliciet te benoemen daar er zo vele gevoelens over discriminatie en uitsluiting binnen de samenleving zijn.

Een belangrijk verwijt is het beleid van pappen en nathouden. Wegkijken, het gebrek aan wil, bestuurlijke strategie en doorzettingsmacht. Een eindeloze stroom van commissies, adviseurs en rapporten. Het gebrek aan cultureel leiderschap. Dit klinkt allemaal vreselijk en dat is het ook, maar er zijn genoeg oplossingsrichtingen bekend. Ook hier liggen er vele kansen voor een verbindende en slagvaardige sociaaldemocratie, lokaal, nationaal en internationaal.

Lokaal

Tot slot lokaal. Misschien minder een thema, maar wel een uitdaging. Een van de grotere uitdagingen voor de politiek is immers de klassieke afstand politicus versus burger. Andere werkomgevingen, andere groepen, andere regels, andere zaken die belangrijk zijn. Zeker bij mondiale, Europese, landelijke en provinciale politiek kan die afstand groot zijn. Lokaal ligt dat potentieel anders. Nabij en inclusief bestuur is daar meer mogelijk. We zien dat indirect aan de voortdurende opkomst van lokale politieke partijen. Echter ook de sociaaldemocratie kent in Nederland een lokale oorsprong en heeft daar haar vertrouwen verkregen.

Dat ging niet vanzelf. De sociaaldemocratie heeft een balans moeten vinden tussen duidelijke socialistische maatschappelijke doelen gecombineerd met de strategie van de kleine stappen door sociale maatregelen. Die combinatie heeft echter binnen de sociaaldemocratie altijd spanning gegeven. Het één kan echter niet zonder het ander. In Nederland resulteerde dat uiteindelijk min of meer in een soort synthese tussen de ideologische lijnen van Troelstra, van der Goes, Spiekman en Wibaut. Heldere socialistische maatschappelijke doelen gecombineerd met wethouderssocialisme. Raakt die balans verstoord dan zien we de problemen voor de sociaaldemocratie zich algauw opstapelen.

Het lokale werken kent talloze mogelijkheden om als sociaaldemocraten met de strategie van de kleine stappen het verschil te maken. Dat hangt uiteraard sterk af van de persoonlijke attitude, inzet en vaardigheden, maar aan onderwerpen en goede voorbeelden is echt geen enkel gebrek. Wijkgericht werken, de gedecentraliseerde zorg, onderwijs, goed wonen, veiligheid, noem maar op. Het belangrijkste is echter de directe en voordurende interactie met de medeburgers. Rood op Straat kan niet genoeg benadrukt worden.

Epiloog

Genoeg voorbeelden van klassieke en nieuwe uitdagingen voor de sociaaldemocratie. Zowel de klassieke als de nieuwe uitdagingen zijn een rijke bron van inspiratie. Visie, een heldere socialistische maatschappijvisie, het grote verhaal. Het bieden van zichtbare en concrete lokale, nationale en internationale oplossingen. Een dialoog, met een oog voor de zorgen van mensen. Eindeloze mogelijkheden om als sociaaldemocraat het verschil te maken. De sociaaldemocratie was als beweging als geen ander in staat tot het geven van inspiratie, hoop, vertrouwen en zekerheid. Dat geloof hervinden is misschien wel de ultieme uitdaging.